*Επιμέλεια κειμένου από την Μαρία Βασιλείου
Το είδος Πουνική η ροιά ή Ροιά η κοινή (Punica granatum )είναι, η γνωστή μας ροδιά, ροϊδιά, ρογδιά και ρωθκιά (στην Κύπρο). Θεωρείται ότι κατάγεται από την Περσία (σημερινό Ιράν), αν και καλλιεργείται στη Μεσόγειο εδώ και πολλές χιλιετίες.
Ο Θεόφραστος την αναφέρει ροιά ή ρόα και ο Διοσκουρίδης επισημαίνει τις φαρμακευτικές της ιδιότητες. Στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν τη φλούδα της ροδιάς στη βυρσοδεψία και στην ιατρική. Είναι πιθανό η εξημέρωση και η καλλιέργεια της ροδιάς να άρχισε παράλληλα σε διάφορες περιοχές τόσο της εύφορης Ημισελήνου όσο και της ΝΑ Ευρώπης. Πότε ακριβώς ξεκίνησε η διαδικασία αυτή στην Ελλάδα δεν μπορεί προς το παρόν να προσδιοριστεί. Πάντως, απανθρακωμένο ξύλο ροδιάς πιστοποιείται ήδη από τα τέλη της 3ης χιλιετίας π.Χ. στο Ακρωτήρι της Θήρας (Doumas 2006), ενώ ανασκαφές έχουν φέρει στο φως ευρήματα με μοτίβο το ρόδι από την εποχή του Χαλκού. Επίσης, από την εποχή του Χαλκού αναφέρεται η ύπαρξή του σε γραπτά κείμενα στη Συρία, την Αίγυπτο, την Ιεριχώ.
Στον Όμηρο και στην Οδύσσεια υπάρχει αναφορά στη ροδιά, ως το φυτό που καλλιεργούταν στους κήπους του βασιλέα Αλκίνοου.
Το ρόδι (ελλ. κυρίως ροιά, ρόα, σίδη· λατ. κυρίως malum granatum, malum Punicum) έχει τα στοιχεία ενός εύκολα αναγνωρίσιμου καρπού με κύριο χαρακτηριστικό την κάλυκα σχήματος κορώνας (αλλιώς: «στέμμα» ή «στεφάνη») στην κορυφή του στρογγυλού κόκκινου καρπού και στο εσωτερικό του εκατοντάδες κόκκινους χυμώδεις σπόρους, φυλασσόμενους μέσα σε θύλακες από λεπτές, λευκοκίτρινες μεμβράνες.
Στην Κρήτη το ρόδι φαίνεται ότι συνδεόταν με λατρευτικές δραστηριότητες που λάμβαναν χώρα στα μινωικά ανάκτορα. Τούτο υποδηλώνεται όχι μόνο από την εύρεση στο ανάκτορο της Φαιστού ενός Μεσομινωικού ΙΙΙ (17ος αι. π.Χ.) ρυτού, δηλαδή ενός τελετουργικού αγγείου, σε σχήμα ροδιού, αλλά και από την εύρεση οστέινων ομοιωμάτων άνθους ροδιού στα λεγόμενα Temple Repositories της δυτικής πτέρυγας του ανακτόρου της Κνωσού, τα οποία χρονολογούνται στην Υστερομινωική ΙΑ περίοδο (16ος αι. π.Χ.).
Το ρόδι στην ηπειρωτική Ελλάδα –τουλάχιστον από τον 16ο έως και τον 9ο αιώνα π.Χ.-απαντάται, ως εκδήλωση ενός ταφικού, κυρίως, εθίμου της άρχουσας τάξης. Έτσι για παράδειγμα τον 16ο αιώνα π.Χ., η εικόνα του ροδιού απαντά στον βασιλικό τάφο ΙΙΙ του ταφικού κύκλου Α των Μυκηνών, υπό μορφή χρυσού περιδεραίου, στο α΄ μισό του 15ου αιώνα π.Χ. εμφανίζεται ως κεφαλή ασημένιας περόνης στον θολωτό τάφο του Βαφειού στη Λακωνία , τον 14ο αιώνα π.Χ. σε πλούσιο θαλαμωτό τάφο των Αθηνών, ως πήλινο αγγείο σε σχήμα ροδιού μιμούμενο στη διακόσμησή του αιγυπτιακά πολύχρωμα γυάλινα ρόδια της 18ης δυναστείας , το 900 π.Χ. εμφανίζεται ως αγγείο από φαγεντιανή, σε πλούσιο τάφο στο Λευκαντί της Εύβοιας και τέλος, στα 850 π.Χ. περίπου υπό μορφή εξαρτημάτων σε χρυσά σκουλαρίκια σε πλούσιο γυναικείο τάφο στη βόρεια κλιτύ του Άρειου Πάγου στην Αθήνα.
Παρουσία ροδιών έχουμε και στον εισηγμένο από την Κύπρο μεγάλο χάλκινο τρίποδα του θησαυρού της Τίρυνθας (Matthäus 1985), ο οποίος, όπως και τα υπόλοιπα πολυτελή συνευρήματά του, αποτελούσε σύμβολο κοινωνικοοικονομικού status του ηγεμόνα της περιοχής (Maran 2006 ). Το ρόδι λοιπόν έπαιζε κατά τη 2η π.Χ. και τις αρχές της 1ης χιλιετίας στην Ελλάδα έναν συμβολικό ρόλο που σχετιζόταν κυρίως με την άρχουσα τάξη.
Από τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. και πέρα ο ρόλος του ροδιού ως συμβόλου κύρους φαίνεται να έχει αντικατασταθεί από άλλους συμβολισμούς. Όπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, από την εποχή αυτή και μετά το ρόδι, ως εδώδιμος καρπός, πρέπει να καταναλωνόταν στην Ελλάδα σε καθημερινή βάση, ενώ γίνεται πλέον σαφής και ιδιαίτερα εκτεταμένος ο συσχετισμός του με τις θρησκευτικές τελετουργίες. Πλήθος πήλινων ομοιωμάτων ροδιών έχουν βρεθεί ως κτερίσματα σε τάφους της Αττικής, της Βοιωτίας, της Αργολίδας, της Κορινθίας, των Κυκλάδων, της Σάμου, της Ρόδου και της Κρήτης. Η μεγάλη και εκτεταμένη σημασία του εθίμου της προσφοράς ροδιών σε τάφους φαίνεται κυρίως μέσα από τις απεικονίσεις ροδιών στα επιτύμβια ανάγλυφα, αλλά και στις διακοσμητικές επιφάνειες των λευκών ληκύθων, ψηλόλιγνων αγγείων που περιείχαν αρωματικά έλαια και περιορίζονταν αποκλειστικά για ταφική χρήση. Η εικόνα του ροδιού εξακολουθεί να είναι συνυφασμένη με τη λατρεία των νεκρών ακόμα και μετά την κατάργηση της αυτονομίας των πόλεων-κρατών και την ανάπτυξη των ελληνιστικών βασιλείων, όπως υποδηλώνουν οι παραστάσεις ροδιών στα ανάγλυφα νεκροδείπνων της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου.
Πολλοί αρχαιοελληνικοί μύθοι, γραμμένοι από διαφορετικούς συγγραφείς αναφέρονται στη σχέση της ροδιάς με το θάνατο, όπως:
- Ο Διονύσιος ο Περιηγητής από την Αλεξάνδρεια (2ος αι. μ.Χ.), κάνει λόγο για μια κοπέλα με το όνομα Σίδη, που αυτοκτόνησε στον τάφο της μητέρας της, για να αποφύγει «του πατρός την μίξιν». Από το αίμα της κοπέλας φύτρωσε μια ροδιά .
- Ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι, επάνω στο μνήμα του Μενοικέα, που θυσιάστηκε για το καλό της Θήβας, ήταν φυτεμένη μια ροδιά .
- Σύμφωνα με τον σοφιστή Φιλόστρατο (3ος αι. μ.Χ.), ροδιά φύτρωσε επάνω στον τάφο των αδελφών Ετεοκλή και Πολυνείκη
- Κατά τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα, ροδιές είχαν φυτρώσει επίσης από τις σταγόνες αίματος του Διονύσου.
Ο πιο παλαιός μύθος είναι ίσως αυτός που συνδέει την Ροδιά με τον Ωρίωνα. Ο Ωρίων, ήταν ένα παιδί που χάρισαν οι θεοί στον άτεκνο ήρωα της Βοιωτίας Υριέα. Εξελίχθηκε σε γιγαντόσωμο άνδρα και σπουδαίο κυνηγό που σκότωνε τα αγρίμια με χάλκινο ρόπαλο. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ωρίων παντρεύτηκε τη Σίδη, αλλά δεν στάθηκε τυχερός, καθώς η Σίδη παινεύτηκε πως είναι πιο όμορφη από την Ήρα και για τιμωρία η θεά την έστειλε στον Κάτω Κόσμο, όπου μεταμορφώθηκε σε Ροδιά.
Η αρχαιολογία τεκμηριώνει επίσης το συσχετισμό του ροδιού με τις σημαντικότερες γυναικείες θεότητες: την Αθηνά, την Αφροδίτη, τη Δήμητρα και την Κόρη, την Άρτεμη στη Σπάρτη και πάνω από όλα και σε πανελλήνιο επίπεδο με την Ήρα.
Πήλινα ομοιώματα, ομοιώματα από ελεφαντόδοντο αλλά και ρόδια-καρποί, έχουν βρεθεί ως αναθήματα στο Ηραίο της Σάμου κυρίως κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. , ενώ στο τέλος του 7ου αιώνα χρονολογείται και ο πολύ γνωστός κέρνος του Ηραίου της Σάμου με το ρόδι. Πήλινα ρόδια είναι επίσης γνωστά από το Ηραίο της Δήλου, ενώ σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία, το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα της Ήρας στο ναό της στο Άργος, έργο του Πολύκλειτου, κρατούσε στο ένα χέρι σκήπτρο, και στο άλλο ρόδι.
Στην Αττική υπάρχει συσχετισμός του ροδιού με την Αθηνά. Η όρθια πεπλοφόρος κόρη που βρέθηκε στην ακρόπολη των Αθηνών και χρονολογείται γύρω στα 570 π.Χ., φέρει το αριστερό της χέρι μπροστά στο στήθος κρατώντας ένα ρόδι και με το δεξί κρατάει ένα στεφάνι. Οι αρχαϊκές κόρες που βρέθηκαν στην Ακρόπολη αποτελούσαν αφιερώσεις πλούσιων αριστοκρατών στη θεά Αθηνά, ενώ σύμφωνα με τον Ηλιόδωρο και η Αθηνά Νίκη στην Ακρόπολη της Αθήνας, κρατούσε στο ένα χέρι κράνος και στο άλλο ρόδι.
Το κλασικό χωρίο για τη σύνδεση του ροδιού με γυναικεία θεότητα είναι το σημείο εκείνο στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα (τέλη 7ου αι. π.Χ.), όπου ο Πλούτων/Άδης δίνει «ροιής κόκκον» στην κόρη της θεάς Δήμητρας, την Περσεφόνη για να τη «δέσει» με τον Κάτω Κόσμο.
Σύμφωνα με τον ομηρικό ύμνο στη Δήμητρα, ο Άδης απήγαγε την Περσεφόνη, κόρη της Δήμητρας ενώ μάζευε λουλούδια μαζί με τις Ωκεανίδες Νύμφες στο Νύσιον πεδίον. Το άρμα του ξεπρόβαλλε μέσα από τη γη, την ώρα που εκείνη έκοβε έναν νάρκισσο, και την πήρε μαζί του για να ζήσουν στον Κάτω Κόσμο.
Το πένθος της Δήμητρας για τη χαμένη κόρη της ήταν αβάσταχτο και έκανε τη Γή να σταματήσει να δίνει καρπούς. Ο Δίας, για να μην πεθάνουν οι άνθρωποι από την πείνα, διέταξε τον Άδη να επιστρέψει την Περσεφόνη στη μητέρα της. Οι μοίρες όμως είχαν ορίσει ότι όποιος φάει ή πιεί κάτι στον Κάτω Κόσμο, ήταν καταδικασμένος να μείνει εκεί στην αιωνιότητα. Έτσι ο Άδης, λίγο πριν υποχωρήσει στο αίτημα του Δία για την απελευθέρωση της Περσεφόνης, την υποχρέωσε να φάει έξι σπόρους ροδιού. Με αυτή την πράξη ήταν υποχρεωμένη πλέον να επιστρέφει κάθε χρόνο για έξι μήνες στον Κάτω Κόσμο με τον Άδη.
Η ιδιαίτερη σχέση του ροδιού με τη Δήμητρα φαίνεται επίσης στην πληροφορία που παραθέτει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες που συμμετείχαν στην εορτή των Θεσμοφορίων θα έπρεπε να φυλάγονται και να μην τρώνε τους σπόρους του ροδιού που έχουν πέσει στη γη επειδή οι ροδιές είχαν φυτρώσει από το αίμα του Διονύσου. Ο «λόγος» για τον οποίο οι έγγαμες γυναίκες υποβάλλονταν σε αυτήν την παράξενη απαγόρευση, ενώ μάλιστα κατά τη διάρκεια των Θεσμοφορίων οι έγγαμες γυναίκες έτρωγαν τους σπόρους του ροδιού για να αποκτήσουν γονιμότητα -κάτι άλλωστε που ήταν και το βασικό αντικείμενο της εορτής- «εξηγείται» μάλλον, με βάση τη συμβολική ταύτιση γυναίκας/αγρού, οι σπόροι του ροδιού που έπεφταν στη γη θα την γονιμοποιούσαν όπως ακριβώς ο άνδρας την γυναίκα.
Εδώ κρύβεται η ιδέα της σποράς της γης, διαδικασία η οποία βρίσκεται στο πεδίο προστασίας της Δήμητρας, και για αυτό το λόγο θα απαγορεύονταν, φυσικά, στις γυναίκες να τρώνε από τους πεσμένους στη γη σπόρους.
Στην Ερμιόνη στη γιορτή της Δήμητρας και της Κόρης έρχονταν προσκυνητές από πολλά μέρη να γιορτάσουν το μέγα γεγονός της μαγικής ένωσης της Περσεφόνης με τον Πλούτωνα. Το φαράγγι του Καταφυκιού είναι το άνοιγμα που με το άρμα του οδήγησε την Κόρη στον Κάτω Κόσμο.
Γάμος και γονιμότητα, δηλαδή γέννηση παιδιών, είναι συνεπώς η κρυμμένη συμβολική αναφορά του ροδιού. Ταιριάζει απόλυτα λοιπόν η αφιέρωση ροδιών στην Ήρα, την κατεξοχήν προστάτιδα του γάμου, της γονιμότητας και της γέννησης παιδιών, καθώς και με τη Δήμητρα, τη θεά της γονιμότητας, που ιδιαίτερα στην περίπτωση της Μαλοφόρου στον Σελινούντα ήταν Κουροτρόφος και επιφορτισμένη με τη φροντίδα των απογόνων. Το ίδιο ισχύει και για την Αθηνά Νίκη, η οποία ήταν και Κουροτρόφος .Ομοίως και μία υπόσταση της Αφροδίτης, αυτή που φέρει την ονομασία «Αφροδίτη Ουρανία», σχετιζόταν στην αρχαιότητα με τις έγγαμες γυναίκες . Επίσης, σύμφωνα με τον μύθο, η θεά Αφροδίτη ήταν εκείνη που συνέδεσε το όνομά της με την καταγωγή της ροδιάς, καθώς η ίδια φύτεψε την πρώτη ροδιά στην Κύπρο.
Οι ιερείς της Δήμητρας, στην Ελευσίνα, οι Ιεροφάντες, κατά την διάρκεια των μεγάλων μυστηρίων στεφανώνονταν με κλαδιά ροδιάς. Το φρούτο το ίδιο απαγορευόταν στους μύστες γιατί, ως σύμβολο της γονιμότητας, έχει την ιδιότητα να «κατεβάζει» την ψυχή στη σάρκα.
Και κατά τους Χριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους,η συμβολική σημασία του ροδιού θεωρείται βεβαία. Η σημασία του ροδιού φαίνεται ήδη στην Παλαιά Διαθήκη, όταν ο Θεός δίνει στον Μωυσή την εντολή να φτιάξει μικρά ομοιώματα ροδιών στο κάτω άκρο του υποδύτη της ιερατικής στολής του Ααρών με μικρούς χρυσούς κώδωνες ανάμεσά τους, αλλά και από την ανάγνωση και άλλων σημείων της Παλαιάς Διαθήκης προκύπτει ότι το ρόδι και η ροδιά αποτελούσαν σύμβολα της ευλογίας για μια εύφορη γη.
Τα σημαντικότερα σημεία τα οποία καθορίζουν μια αντιστοιχία ανάμεσα στο ρόδι και στο χριστιανικό δόγμα μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: το κόκκινο χρώμα του ροδιού παραπέμπει στην αιδημοσύνη και το κάλλος της Εκκλησίας και κυρίως στο αίμα και τα πάθη του Χριστού, το πλήθος των σπόρων του ροδιού που συγκρατείται μέσα σε ένα φλοιό συμβολίζει την εικόνα της Εκκλησίας και κατ’ επέκταση την ενότητα της πίστης, ενώ το αόρατο εύγεστο εσωτερικό συμβολίζει τον κρυμμένο θησαυρό της ελπίδας μελλοντικών χαρών και μπορούσε επίσης να νοηθεί ως εικόνα της μη ορατότητας του Θεού.
Ο χριστιανισμός υιοθέτησε επίσης τον ισχυρό συμβολισμό του ροδιού για τη συμφιλίωση με τον θάνατο κι ενέταξε τους καρπούς ,τόσο σε αγιογραφίες της Παρθένου Μαρίας, όσο και σε παραδοσιακές πρακτικές, όπως τα κόλλυβα που προσφέρονται στα μνημόσυνα (βρασμένο σιτάρι, ζάχαρη και σπόροι ροδιού).
Αξίζει πάντως, να σημειωθεί ότι ,στη συλλογή του βυζαντινού παροιμιογράφου Αποστόλιου Αρσένιου, τα ρόδια περιγράφονται ως δώρα των νεονύμφων, («ροιαί νυμφικαί»), υποδηλώνοντας ότι η συμβολική αξία του ροδιού παίρνει ένα καθαρά γονιμικό περιεχόμενο, όταν μεταφερόμαστε από την εκκλησιαστική στη λαϊκή σφαίρα.
Πολλοί από τους κεντρικούς συμβολισμούς του ροδιού που ίσχυσαν στις προηγούμενες περιόδους θα επιβιώσουν και τους επόμενους αιώνες, μέχρι τις μέρες μας.
Στη σύγχρονη Ελλάδα και Κύπρο, το ρόδι κατέχει μία ξεχωριστή συμβολική σημασία και αποτελεί ένα βασικό συστατικό στις διαβατήριες τελετές του γάμου και του θανάτου, καθώς και στις εθιμικές τελετουργίες που λαμβάνουν χώρα την Πρωτοχρονιά και την πρώτη μέρα της σποράς το φθινόπωρο.
• Το σπάσιμο του ροδιού από τους νεόνυμφους στην είσοδο και στα κατώφλια των σπιτιών, έχει ως στόχο την ευγονία. Το ρόδι παίζει έναν εξαιρετικό ρόλο σε πολλά άλλα τελετουργικά που προηγούνται του γάμου, όπως για παράδειγμα στο στολισμό της «νυμφικής παστάδας», στη «σημαία», που υψώνεται στο ψηλότερο σημείο του σπιτιού των νεόνυμφων μέχρι το βράδυ, ενώ συνιστά επίσης το σημαντικότερο δώρο των προσκεκλημένων στους νεόνυμφους (Βλαστός 1893, · Vérilhac / Vial 1998).
• Όταν αγοράζει κάποιος σπίτι, συνηθίζεται στην ελληνορθόδοξη παράδοση να του προσφέρουν ρόδι, το οποίο τοποθετείται στο εικονοστάσι (μετεξέλιξη του σπιτικού βωμού), ως σύμβολο αφθονίας, γονιμότητας και καλής τύχης.
• Το ρόδι είναι επίσης βασικό συστατικό στα κόλλυβα, τα οποία μοιράζονται στα μνημόσυνα, ενώ μαρτυρείται επίσης και η παρουσία ολόκληρων ροδιών στους τάφους. Η σύνδεση του ροδιού με το θάνατο στη σύγχρονη Ελλάδα σχετίζεται με τη μετά θάνατον αναγέννηση του ατόμου και, γενικότερα, με την ιδέα της ανανέωσης της ζωής.
• Σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, λαμβάνει επίσης χώρα τελετουργικό με ρόδια, που αναμειγνύονται μαζί με το σπόρο ο οποίος θα σπαρθεί την πρώτη μέρα της σποράς, σε άλλα μέρη αναμειγνύεται με εργαλεία που καλλιεργούν τη γη, όπως για παράδειγμα το αλέτρι στην Επίδαυρο (Byrne 1993, ). Εδώ επιδιώκεται το πάντρεμα της γονιμότητας και της αφθονίας του ροδιού με τη δύναμη και τη σφριγηλότητα του σιδερένιου αλετριού.
• Τέλος, το σπάσιμο του ροδιού κατά την Πρωτοχρονιά αποτελεί ευχή για ευτυχία, υγεία και αφθονία αγαθών (Byrne 1993).
Καρπός ζωής, ζουμερός και νόστιμος, το ρόδι σκορπάει τους λαμπερούς κόκκινους σπόρους του στο κατώφλι της καινούριας χρονιάς, με την ελπίδα και την προσδοκία να είναι λαμπερή, «νόστιμη», ανέφελη και ευτυχισμένη.
ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ!!!
*Αναδημοσίευση από το palabourtzi.gr
